Al eens een luchtwachttoren gezien of zelfs beklommen tijdens een wandeling? Deze bouwwerken verspreid over Nederland zijn tastbare herinneringen aan de Koude Oorlog. Tijdens de angst voor de oprukkende Russen spiedden luchtwachters bovenop de toren naar vliegtuigen die grommend vanuit het oosten hun bom wilden laten vallen.
Door: Max de Krijger
In de jaren '50 en '60 had Nederland een netwerk van 276 luchtwachtposten die als een deken over het land was gedrapeerd. Op de kaart ziet het eruit als driehoeken in het land, luchtwachtkringen worden deze genoemd. Was er een verhoogd risico, dan werden de torens bemand.
In de jaren vijftig en zestig keken deze luchtwachters van het Korps Luchtwachtdienst uit naar laagvliegende vijandelijke vliegtuigen die beneden het toenmalige radarbereik van circa 900 meter vlogen. Gespotte vliegtuigen moesten meteen doorgegeven worden aan een luchtwachtcentrum in een van de acht luchtwachtregio’s in Nederland.
Het klinkt spannend alsof je een jongensboek leest, maar dit protocol is nooit in praktijk gebracht. De Russen kwamen niet in de woelige jaren '50 en '60. Zou dat overigens wel gebeurd zijn, dan was de voor die tijd snelle telefoonverbinding achteraf gezien achterhaald. De vliegtuigen waren inmiddels te snel, de Russen zouden niet meer te stoppen zijn. De torens waren in gebruik tot 1964, het jaar waarin het Korps Luchtwachtdienst is opgeheven.
De meeste torens zijn door architect Marten Zwaagstra ontworpen. Het zijn raatbouwtorens, de constructie uit prefab-beton is typerend voor de wederopbouw in de jaren vijftig. De gatenkaas heeft bovendien als functie om de wind erdoorheen te laten. Want bij een harde storm is zo’n gebouw best een windvanger. Veel van deze getuigen van de Koude Oorlog zijn afgebroken nadat de functie verviel. Maar toch zijn er torens die in de 21e eeuw nog rechtop staan. Anno 2023 zijn er in Nederland nog 70 luchtwachttorens, met verschillende hoogten en een enkeling met een ander ontwerp.
De toren in het Zeeuwse Koewacht is de hoogste van Nederland, met steunberen wordt de ruim 21 meter hoge kolos staande gehouden. De toren vormde een driehoek met de luchtwachttorens in Kloosterzande en Nieuw Namen. Die eerste is inmiddels afgebroken, maar de luchtwachttoren in Nieuw Namen bestaat nog. Daarmee behoort de toren van Koewacht tot de enige luchtwachtkring in Nederland waarvan nog twee van de oorspronkelijk drie torens aanwezig zijn met de karakteristieke afstand ertussen.
Met de Boom- en fortendijken wandeling kom je langs de toren van Koewacht. Er is een route van 5 km, 12 km of 17 km.
Luchtwachttoren Scheveningen staat op een 31 meter hoge puinheuvel. Dit puin is afkomstig van het bombardement in de Tweede Wereldoorlog op het Bezuidenhout in Den Haag. De toren zelf is 6,5 meter hoog en biedt voor de wandelaar een ruim uitzicht. De Scheveningse luchtwachttoren vormde een driehoek met de luchtwachttoren in Zoeterwoude en op een bunker in Noordwijk. In tegenstelling tot de andere raatbouwtorens, is deze in Scheveningen opgetrokken in schoon metselwerk. De welstandscommissie wilde geen raatbouw. Uiteindelijk is deze bakstenentoren bedacht zodat de toren gelijkenis heeft met een stedelijk gebouw.
De 13 km lange wandelroute 'Waalsdorpervlakte Meyendel en strand' komt langs de luchtwachttoren.
De luchtwachttoren Bladel is gebouwd in 1953 en staat tussen bomen die inmiddels hoger zijn dan het bouwwerk zelf. Aanvankelijk hadden de bossen rondom de functie om de toren enigszins te camoufleren, zodat de naderende Russen het ruim 13 meter hoge bouwwerk over het hoofd zouden zien. Hij vormde een driehoek met de luchtwachtpost in Meerveldhoven en de toren in Luyksgestel. Deze zijn beiden inmiddels van de kaart.
De 16 kilometer lange wandelroute van Bladel naar Hapert neemt je mee langs de toren.
Twee verdedigingswerken hebben elkaar gevonden in Rossum. De luchtwachttoren staat op het 19e -eeuwse Fort Nieuw Sint Andries. Doordat hij hier bovenop is gebouwd, heeft de luchtwachttoren zelf een bescheiden hoogte van bijna 7,5 meter. De toren vormde een driehoek met de luchtwachtpost in Oss en de inmiddels verdwenen luchtwachttoren in Sprokkelbosch.
Het was een strategische locatie, de aanvliegroutes boven de rivieren konden in de gaten gehouden worden. Bijzonder is dat deze toren een Rijksmonument is. Voor de wandelaar is hij opengesteld als uitzichtpunt.
Klompenpad Zandslagenpad brengt je langs de toren, telt 9 kilometer en is te verlengen naar 15 kilometer.
De luchtwachttoren bij Oudemirdum is de enige toren in Friesland die de sloophamer heeft overleefd. De toren vormde een driehoek met de inmiddels verdwenen luchtwachttorens in Molkwerum en Woudsend. Hij piekt veertien meter de lucht in vanaf de grond en daarmee was het destijds al de hoogste van de provincie. En dan is hij ook nog op de hoogste plek van Gaasterland gebouwd, op niet minder dan 12,7 meter hoogte.
En dat biedt perspectief, over de vroegere Zuiderzee het Friese landschap. Er zijn nu prille plannen. Zo wordt gedacht aan een Bed & Breakfast op grote hoogte. Ook wordt gesproken over een klein boomkroonpad dat rond de luchtwachttoren gerealiseerd gaat worden, waarbij men door de kruinen van de bomen van het Jolderenbos aan het Huningspaed kan lopen.
Deze 15-kilometerlange Groene Wissel-wandelroute passeert de bossen waar deze toren staat.
Onlangs is er een boek verschenen met daarin meer informatie over het landelijke netwerk van luchtwachttorens, bestaand en reeds afgebroken. Het is een complete verzameling van verhalen en foto's van het vergeten verdedigingssysteem uit de Koude Oorlog. Het boek 'Luchtwachttorens uit de Koude Oorlog' door Sandra van Lochem is te bestellen bij nai010 uitgevers (prijs: € 49,95).
Uitkijktorens zijn een mooie pauzeplaats tijdens je wandeling. Je vindt ze in heel Nederland, vaak i...
Op de grens van Drenthe en Friesland vind je natuurgebied Fochteloërveen: één van de weinig natuurge...
De Utrechtse Heuvelrug ligt op een stuwwal, waardoor de hoogteverschillen soms groot zijn. Ook bijzo...
In deze rubriek vertellen wandelaars over hun favoriete wandelroutes in Nederland. In deze afleverin...
Een abdij, een burcht, een 900 jaar oude watermolen: in de Historische Driehoek van Eurode bij Kerkr...